Άρθρογραφία

Είναι γνωστή η ρήση, που αποδίδεται στον Λέοντα Τολστόι: «Όλοι σκέφτονται ν’ αλλάξουν τον κόσμο, αλλά κανείς δε σκέφτεται ν’ αλλάξει τον εαυτό του».  Ο εαυτός μας μπορεί να είναι το πολυτιμότερο εργαλείο, απαραίτητο για την προσωπική μας ανάπτυξη, εξέλιξη και επιβίωση. Η γνωριμία, όμως, μαζί του δεν είναι μια εύκολη διαδικασία και γι΄ αυτό συχνά οι άνθρωποι την αποφεύγουν και εντέχνως την παραμελούν.  Η επαφή με τον εαυτό μας προϋποθέτει να ασχολούμαστε ενεργά μαζί του, να μην τον παραμελούμε και κυρίως να τον γνωρίζουμε και να τον επαινούμε. Ο βαθμός, στον οποίο αισθανόμαστε ότι οι γύρω μας μας αγαπούν, μας εκτιμούν και μας αποδέχονται, συνδέεται φυσικά με το κατά πόσο εμείς οι ίδιοι αγαπούμε, αποδεχόμαστε και αξιολογούμε ως σημαντικό τον εαυτό μας. Η αυτοεκτίμηση, λοιπόν, αποτελεί έναν δείκτη που εκφράζει το πόσο σημαντικοί μάς είμαστε!

Η αυτοεκτίμηση είναι άμεσα συνδεδεμένη με την αίσθηση της προσωπικής μας αξίας. Αποτελεί έναν καθρέφτη, λοιπόν, του τι πιστεύουμε, πώς αισθανόμαστε και τι προσδοκούμε από τον εαυτό μας.  Η έννοια, που διαθέτει ένα άτομο για τον εαυτό του, περιλαμβάνει από τη μια τον πραγματικό εαυτό (αυτό που πραγματικά πιστεύει το άτομο ότι είναι και μπορεί να γίνει) και, από την άλλη, τον ιδανικό εαυτό (αυτό που θα ήθελε να είναι). Έτσι, για να αυξήσουμε την αυτοεκτίμησή μας, χρειάζεται είτε να βελτιώσουμε την αίσθηση και την εικόνα που έχουμε για τον πραγματικό μας εαυτό, είτε να χαμηλώσουμε τις προσδοκίες που έχουμε από τον ιδανικό μας εαυτό.

Η αυτοεκτίμηση μεταβάλλεται

Φυσικά η αυτοεκτίμηση αλληλεπιδρά με τα συναισθήματα, αλλά και την ψυχική διάθεση του ατόμου. Η αυτοεκτίμηση του ατόμου αρχίζει να διαμορφώνεται από την παιδική ηλικία και οργανώνεται περισσότερο κατά την ώριμη. Πολλές σύγχρονες έρευνες υποστηρίζουν την ιδέα ότι η εκτίμηση, που έχουμε για τον εαυτό μας, δεν είναι μια σταθερή και παγιωμένη μεταβλητή, αλλά μια αίσθηση, που μεταβάλλεται και καθορίζεται καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής, και παρουσιάζει αυξομειώσεις σε διαφορετικούς τομείς. Ωστόσο, σχεδόν όλοι συμφωνούμε ότι η ουσιαστική οργάνωση της αίσθησης του εαυτού μας διαμορφώνεται ήδη από την παιδική ηλικία, αλλά δέχεται συνεχείς επιδράσεις μέχρι το τέλος της ζωής.

Η αυτοεκτίμηση αυξάνεται, καθώς αυξάνεται η ηλικία,  και αρχίζει να μειώνεται δραματικά, καθώς επέρχεται το φυσικό γήρας.  Παράγοντες όπως οι μεταβατικές περίοδοι , το σύνδρομο της άδειας φωλιάς , η συνταξιοδότηση και οι απώλειες αποτελούν σημαντική επιβάρυνση για την ψυχική υγεία των ανθρώπων, αλλά και για την αίσθηση αυτοεκτίμησης  του ατόμου. Η σύγχρονη έρευνα αναφέρει ως ιδιαιτέρως επιβαρυντικούς παράγοντες της χαμηλής αυτοεκτίμησης στην τρίτη ηλικία τη συνταξιοδότηση (με την έννοια της έλλειψης εργασιακής ενασχόλησης ) και τη μειωμένη κοινωνική αλληλεπίδραση  (λιγότερες κοινωνικές σχέσεις).

Αυτοεκτίμηση και ανθρώπινες επαφές

Το θετικό συναίσθημα της ανθρώπινης επαφής και η προσφορά βοήθειας μεταξύ των ανθρώπων αυξάνουν την αίσθηση αυτοεκτίμησης, καθώς διευκολύνουν την ανάδειξη συναισθημάτων αποδοχής, αγάπης, αξίας και θαυμασμού. Από την άλλη, η έλλειψη κοινωνικών σχέσεων επηρεάζει αρνητικά την υγεία και την ψυχική διάθεση των ατόμων. Στους ηλικιωμένους ανθρώπους αυτό μπορεί να λειτουργεί σαν φαύλος κύκλος, μιας και η «κακή» υγεία και ψυχολογία περιορίζουν με τη σειρά τους τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, αλλά και το αντίστροφο.

Πώς επηρεάζει η αυτοεκτίμηση τον τρόπο ζωής μας

Σε αυτά τα γεγονότα ζωής έρχεται να προστεθεί και ο τρόπος, που έχουμε μάθει να ορίζουμε τον εαυτό μας, δηλαδή το πώς εκτιμούμε τον εαυτό μας. Για παράδειγμα, αν θεωρούμε τον εαυτό μας ότι είναι ένα άτομο που προσφέρει, τότε θα σχετιζόμαστε πιο εύκολα και πιο συχνά με συμπεριφορές που προσφέρουν και βοηθούν τους άλλους. Αν θεωρούμε τον εαυτό μας ότι είναι άτομο που του αρέσει να διαβάζει και να αναλύει, τότε θα εμπλεκόμαστε πιο συχνά σε δραστηριότητες που σχετίζονται με την συγγραφή και την ανάγνωση.  Από την άλλη, αν πιστεύουμε για τον εαυτό μας ότι δεν μπορεί να τα καταφέρει σε έργα που απαιτούν κίνηση, τότε δε θα επιδιδόμαστε συχνά σε έργα που απαιτούν κίνηση όπως το γυμναστήριο και η φυσική άσκηση. Αυτή η φυσική διεργασία, που συνδέεται με την αυτοεκτίμηση, έχει ιδιαίτερη σημασία για τους ηλικιωμένους , οι οποίοι συχνά είναι απρόθυμοι να ξεφύγουν από τις αντιλήψεις που έχουν για τον εαυτό τους και από αυτό που θεωρούν ότι είναι κοινωνικά αποδεκτό για την ηλικία τους. Καταλήγουν, έτσι, σε έναν ιδιόμορφο αυτό-αποκλεισμό και αυτοπεριορισμό χωρίς να πειραματίζονται σε νέες δραστηριότητες και σκέψεις.

Τα ηλικιωμένα άτομα τείνουν να αποσύρονται προοδευτικά από τις δραστηριότητες της ενήλικης ζωής, ειδικότερα από εκείνες, για τις οποίες δε νιώθουν ιδιαίτερη αυτοεκτίμηση ή φοβούνται ότι προοδευτικά θα βιώσουν έντονη ματαίωση. Συχνά στρέφονται προς το παρελθόν και αποτιμούν την πορεία της ζωής τους. Ανάλογα με την αίσθηση αυτοαξίας και ικανοποίησης, που αποδίδουν στη μέχρι τώρα ζωή τους, διαμορφώνουν και την αίσθηση της τρέχουσας αυτοεκτίμησης. Έτσι, οι ηλικιωμένοι που βλέπουν τη μέχρι τώρα ζωή τους με ικανοποίηση και αποδέχονται τη μέχρι τώρα πορεία τους με θετικό πρόσημο, βιώνουν συναισθήματα ικανοποίησης προς τον εαυτό και νιώθουν ένα αίσθημα πληρότητας και νοήματος. Αντίθετα, όσοι δεν καταλήγουν σε ικανοποιητική αποτίμηση, τείνουν να βιώνουν αισθήματα απελπισίας που συνδέονται με συναισθήματα θυμού, πικρίας, ανεπάρκειας και αποτυχίας (Erikson, 1968). Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι χρήσιμο να αποδεχόμαστε τη στενοχώρια για λάθη του παρελθόντος, αλλά και τις απογοητεύσεις, να προσπαθούμε να τα δούμε  όλα αυτά σε συνάρτηση με το σύνολο της ζωής μας και να δώσουμε έμφαση και στα επιτεύγματά μας.

Σύμφωνα με τον Peck, αυτό που επίσης βοηθάει, ώστε ο ηλικιωμένος να διατηρεί μια αίσθηση αυτοεκτίμησης στο παρόν (ανεξάρτητα από την αποτίμηση του παρελθόντος), είναι να προσπαθεί να διαφοροποιεί  συνεχώς τις δραστηριότητές του, ώστε να ανακαλύπτει συνεχώς διαφορετικά ενδιαφέροντα και να αναδεικνύει, έτσι, νέες πλευρές της προσωπικότητάς του. Να αξιοποιεί, με άλλα λόγια, τα ενδιαφέροντα που είχε, αλλά και να δημιουργεί ευκαιρίες για νέες δραστηριότητες και εμπειρίες. Αυτό βοηθάει πολύ το άτομο να προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες ζωής , πχ μετά τη συνταξιοδότηση, γιατί η αίσθηση της αυτοαξίας του  ενισχύεται και διαφοροποιείται συνεχώς, απομακρύνοντας έτσι τον φόβο των συναισθημάτων ματαίωσης.

Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες βρέθηκε ότι η αύξηση της αυτοεκτίμησης στους ηλικιωμένους συνδέεται με την αυξανόμενη φροντίδα της υγείας τους, με την ενίσχυση της κοινωνικοποίησής τους, με τη συμμετοχή τους σε εθελοντικές δράσεις και οργανώσεις και, γενικά, με την καλύτερη και πιο εποικοδομητική χρήση του ελεύθερου χρόνου. Οι κοινωνικές σχέσεις, που διαμορφώνονται  είτε μέσα από την κοινωνική επαφή είτε μέσα από την εθελοντική προσφορά, ενισχύουν την αυτοεικόνα των ανθρώπων και μειώνουν τα συναισθήματα άγχους και στρες. Η αίσθηση προσφοράς μέσα από την εθελοντική εργασία δημιουργεί ένα  αίσθημα αποδοχής και αντισταθμίζει τα ελλείμματα, που νιώθουν οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας σε σχέση με τη συνταξιοδότηση και το «κλείσιμο» των κοινωνικών σχέσεων.

Είναι σημαντικό, επίσης, να αναγνωρίζουμε ότι είναι σύνηθες να υπάρχουν εναλλαγές ανάμεσα στις περιόδους κοινωνικότητας και μοναξιάς. Ο χρόνος, που το κάθε άτομο διαθέτει για ενδοσκόπηση, είναι ένα καθαρά προσωπικό θέμα ανεξαρτήτου ηλικίας. Ο χρόνος με τον εαυτό ίσως είναι μια σημαντική συνήθεια των ανθρώπων στην τρίτη ηλικία, καθώς τους δίνει τη δυνατότητα να αναστοχαστούν πάνω στο παρελθόν, να αναθεωρήσουν σχέσεις και να αναπολήσουν την έως τώρα ζωή τους. Ο χρόνος για ενδοσκόπηση μάς βοηθάει όλους, ώστε να αποκωδικοποιήσουμε το περιβάλλον, να καταλάβουμε τους άλλους και να αναλύσουμε γεγονότα που μας έχουν συμβεί. Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε, ωστόσο, αν αισθανθούμε ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη δική μας υποκειμενική αίσθηση μοναξιάς και στο συναίσθημα της απομόνωσης. Αν, δηλαδή, απολαμβάνουμε τον χρόνο με τον εαυτό μας (που είναι και το επιθυμητό) ή αισθανόμαστε ότι αποκοπτόμαστε και δεν έχουμε ευκαιρίες για κοινωνική δραστηριότητα.

Πώς να βελτιώσετε την αίσθηση αυτοεκτίμησης

Σε γενικές γραμμές είναι σημαντικό να προσπαθούμε να συντηρούμε ή να βελτιώνουμε  την αίσθηση αυτοεκτίμησής μας, καθώς μεγαλώνουμε, πηγαίνοντας κόντρα στην φυσική τάση που οδηγεί σε μια πτώση στο αίσθημα της αυτοεκτίμησης, ειδικότερα μετά την ηλικία των 65+. Κάποιοι άλλοι τρόποι, για να το καταφέρετε αυτό, είναι:

• Βγείτε έξω από τη «ζώνη ασφάλειάς» σας. Πειραματιστείτε! Προσπαθήστε να μη μένετε στατικοί σε σχέση με τα ενδιαφέροντα, τις ασχολίες και τις σχέσεις σας. Ανακαλύψτε καινούρια ενδιαφέροντα και ενασχολήσεις, με τις οποίες αισθάνεστε ότι προσφέρετε και απολαμβάνετε αισθήματα αυτοαξίας. Αναπτύξτε καινούριες δεξιότητες και καλλιεργήστε τη δημιουργικότητά σας! Μέσω ενός καινούριου αυτοπροσδιορισμού θα μπορέσετε να θέσετε καινούριες βάσεις και να ανακαλύψετε νέες περιοχές, που θα σας προσφέρουν αναγνώριση και αυτοπεποίθηση.

• Εστιάστε σε αυτά που μπορείτε να πετύχετε, πιστέψτε στις καινούριες πλευρές του εαυτού σας. Αναγνωρίστε τις ικανότητές σας και μην εστιάζετε μόνο σε όσα αρχίζετε να νιώθετε ότι χάνετε. Η σοφία, που έρχεται μέσα από την εμπειρία, σας δίνει τη δυνατότητα να μην είστε μόνο αυστηροί με τον εαυτό σας, αλλά να μπορέσετε να τον αποδεχτείτε και να τον αγκαλιάσετε με αγάπη.

• Εμπλουτίστε τις κοινωνικές σας σχέσεις. Η επικοινωνία και το μοίρασμα είναι σπουδαία δώρα για τον άνθρωπο. Μοιραστείτε με την οικογένεια χρόνο, δραστηριότητες και αναμνήσεις.

Αν είμαστε συγγενείς ενός ανθρώπου, που διαβαίνει την τρίτη ηλικία, είναι σημαντικό να υποστηρίζουμε την αναπόληση της ζωής του και να ενθαρρύνουμε και άλλα μέλη της οικογένειας να συμμετέχουν σε αυτή. Αυτό μπορεί να γίνει μέσα από ένα άλμπουμ φωτογραφιών ή μέσα από τις προσωπικές αφηγήσεις του ηλικιωμένου. Μέσα από ένα γνήσιο ενδιαφέρον για την ιστορία του αναγνωρίζουμε τη μοναδικότητα της εμπειρίας ζωής του και βοηθάμε να διατηρήσει υψηλή την αίσθηση της αυτοαξίας του.

Τέλος, είναι χρήσιμο να έχουμε στον νου μας ότι είναι απαραίτητο για τη σωματική και ψυχική μας υγεία να διατηρήσουμε την αυτοεκτίμησή μας υψηλή, καθώς διανύουμε την ώριμη ηλικιακή μας φάση. Σύμφωνα με πρόσφατα ευρήματα, η βελτίωση ή έστω η διατήρηση της αυτοεκτίμησης στην ώριμη ηλικία αποτελεί προστατευτικό παράγοντα απέναντι σε θέματα υγείας.

Πηγές:

Θέματα Γηροψυχολογίας και Γεροντολογίας. Επιμέλεια Αναστασία Κωσταρίδου -Ευκλείδη. Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.

Erikson, E. (1968). Identity: Youth and crisis. New York : Norton

Sarah Y. Liu, Carsten Wrosch, Gregory E. Miller, Jens C. Pruessner. Self-esteem change and diurnal cortisol secretion in older adulthood. Psychoneuroendocrinology, 2014; 41: 111

Εύα Γκράτζιου

                    Ψυχολόγος, MSc – Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια